… czyli krótka analiza w przedmiocie ustalenia nieważności umowy kredytu frankowego.
Umowy tzw. kredytów frankowych wciąż budzą wiele wątpliwości i obaw, zwłaszcza w kontekście skomplikowanych regulacji prawnych dotyczących tych kredytów i rosnącego kursu franka szwajcarskiego. Ostatnie orzeczenia sądowe, w tym w szczególności orzeczenia Sądu Najwyższego, wydawane w sprawach tych kredytów pozwalają jednak na postawienie tezy, że ustalenie ewentualnej nieważności umowy kredytu frankowego sprowadza się najczęściej do oceny tego, czy w umowie takiego kredytu zawarte są klauzule waloryzacyjne (przeliczeniowe), które mogą być uznane za niedozwolone (abuzywne) w rozumieniu art. 385(1) § 1 k.c. Ustalenie występowania takich klauzul najczęściej będzie bowiem implikować nieważność całej takiej umowy.
W tym przedmiocie należy wyjaśnić, że zgodnie z przepisem art. 385(1) § 1 k.c., postanowienia umowy (w tym umowy kredytowej) zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Oznacza to, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są klauzule umowne, które spełniają łącznie trzy przesłanki: 1) zawarte zostały w umowach z konsumentami, 2) kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, 3) oraz rażąco naruszają jego interesy.
Jeżeli jednak wystąpi jedna z przesłanek negatywnych, tj. gdy postanowienie umowne: 1) zostało indywidualnie uzgodnione z konsumentem, 2) lub określa główne świadczenia stron i jest sformułowane w sposób jednoznaczny, to kontrola abuzywności postanowień umowy jest wyłączona.
Ustalenie konsumenckiego statusu kredytobiorcy i braku indywidualnego uzgodnienia z nim umowy kredytowej z reguły nie przysparzają większych trudności w praktyce (zwłaszcza, że umowy takie stanowią najczęściej konsekwencję uprzednio przygotowanego przez bank wzorca umowy, który jest „jedynie” podpisywany przez kredytobiorcę). Większe trudności może natomiast wywoływać określenie rodzaju świadczenia stron, którego dotyczy postanowienie, które ma być abuzywne, ewentualnie to, czy zostało ono sformułowane w sposób jednoznaczny, a także to, czy kształtuje ono prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i czy rażąco narusza jego interesy.
Jakkolwiek każda sprawa wymaga indywidualnej oceny, to jednak na gruncie wydawanych w sprawach frankowych orzeczeń sądowych można przyjąć, że klauzule przewidujące przeliczanie na złote polskie zarówno kwoty wyrażonego w walucie obcej kapitału kredytu, jak i poszczególnych jego rat zgodnie z tabelą kursów walut obcych obowiązującą w kredytującym banku mają cechy wyżej wskazywanej abuzywności. Postanowienia umowy kredytu frankowego zawierające takie klauzule odsyłają bowiem najczęściej do nieokreślonych w niej wielkości, a mianowicie kursów kupna i sprzedaży z tabel kursów walut obowiązujących w banku, które pozbawione są cechy weryfikowalności, jako że mogą być dowolnie i jednostronnie kształtowane przez bank (jako stronę umowy). Inaczej mówiąc najczęściej są one sformułowane w taki sposób, który uniemożliwia stwierdzenie mechanizmu ustalania przez bank kursu waluty obcej (CHF) dla celów wyliczenia zarówno kwoty wypłacanego kapitału kredytu, jak i wysokości poszczególnych rat tego kredytu.
Takie arbitralne uregulowanie mechanizmów przeliczeniowych skutkuje rażącym naruszeniem interesu kredytobiorcy i ukształtowaniem jego praw i obowiązków w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wprost wskazuje się bowiem, że niedozwolone (nieuczciwe) w rozumieniu art. 385(1) § 1 k.c. są postanowienia umowy kredytu bankowego, denominowanego w obcej walucie, kształtujące prawa i obowiązki konsumenta – kredytobiorcy w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami przez uzależnienie warunków waloryzacji świadczenia pieniężnego od woli banku udzielającego kredytu. Dotyczy to w szczególności odwołania się w klauzuli umownej do kursów walut zawartych w tabeli tego banku, ogłaszanej w jego siedzibie, bez wskazania ograniczeń umownych w postaci skonkretyzowanych oraz obiektywnych kryteriów zmian stosowanych kursów walutowych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia z 29 października 2019 r., IV CSK 309/18, LEX nr 2732285). Wyżej wskazywane mechanizmy przeliczeniowe stosowane w umowie kredytów frankowych powodują zatem powstanie znacznej nierównowagi między prawami i obowiązkami stron umowy ze szkodą dla kredytobiorcy. W tych okolicznościach postanowienia umowy zawierające wyżej wskazywane klauzule przeliczeniowe są najczęściej traktowane jako niedozwolone (abuzywne).
To zaś oznacza, że na zasadzie art. 385(1) § 1 k.c. takie niedozwolone postanowienia umowne nie wiążą kredytobiorcy (konsumenta). Należy przy tym zauważyć, że choć w przypadku ustalenia abuzywności określonych klauzul umownych, strony są związane umową kredytu w pozostałym zakresie, to jednak usunięcie z umowy kredytu frankowego klauzul przeliczeniowych jako abuzywnych prowadzi co do zasady do nieważności całej umowy, albowiem możliwość jej wykonywania w kształcie pozbawionym tych klauzul jest niemożliwa. Wprawdzie w wyroku z dnia 03 października 2019 r. (w sprawie C-260/18) Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej uznał, że ten skutek może być usunięty, ale wyłącznie na zasadzie wyjątku, gdy jest to zgodne z interesem konsumenta i gdy wyrazi on na to wyraźną zgodę.
Nieważność umowy kredytu prowadzi zaś do skutku w postaci traktowania jej jako nigdy nie zawartej, co w istocie rzeczy uwalnia kredytobiorcę od wynikających z takiej umowy obowiązków. Należy przy tym zauważyć, że nieważność ta wywołuje także konieczność wzajemnych rozliczeń stron. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się bowiem, że jeżeli bez bezskutecznego postanowienia umowa kredytu nie może wiązać, konsumentowi i kredytodawcy przysługują odrębne roszczenia o zwrot świadczeń pieniężnych spełnionych w wykonaniu tej umowy na zasadzie art. 410 § 1 w zw. z art. 405 k.c. (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 07 maja 2021 r., III CZP 6/21, LEX nr 3170921). Rozliczenia te zakładają m.in. konieczność wzajemnego zwrotu świadczeń – bank musi zwrócić kredytobiorcy w szczególności wszelkie uiszczone przez niego raty kapitałowo – odsetkowe, zaś kredytobiorca musi zwrócić bankowi otrzymany kapitał kredytu. Takie ukształtowanie tych rozliczeń może być zaś dla kredytobiorcy bardzo korzystne. Sporna jest natomiast obecnie kwestia ewentualnego wynagrodzenia przysługującego stronie za korzystanie z jej środków przez drugą stronę.
Ustalenie nieważności umowy kredytu frankowego wymaga zawsze indywidualnej oceny postanowień konkretnej umowy i skutków prawnych ustalenia jej nieważności, ale po licznych wątpliwościach w tym przedmiocie wydaje się, że obecnie proces stwierdzania nieważności umów kredytów frankowych jest bardziej przejrzysty i przewidywalny, aniżeli kilka lat wcześniej. To z kolei powinno zdecydowanie przyśpieszyć postępowania związane z ustalaniem nieważności takich umów.