Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej jest niezwykle ważnym świadczeniem rodzinnym wspierającym, po spełnieniu określanych przesłanek, osoby sprawujące opiekę nad osobami legitymującymi się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Jednocześnie jednak, zgodnie z art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz. U. z 2020 r., poz. 111 z późn. zm.) świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba sprawująca opiekę ma ustalone m.in. prawo do emerytury.
Co zatem w sytuacji, gdy świadczenie emerytalne osoby uprawnionej jest znacząco niższe od kwoty wyżej wskazywanego świadczenia pielęgnacyjnego, które wynosi obecnie 2.119,00 zł? Czy z chwilą nabycia prawa do emerytury osoba uprawniona traci prawo do wyżej wskazywanego świadczenia pielęgnacyjnego, pomimo tego, że zakres jej opieki nad niepełnosprawnym krewnym w żaden sposób się nie zmienia w związku z nabyciem przez nią uprawnień emerytalnych?
Okazuje się, że wcale nie musi tak być, a osobie uprawnionej może przysługiwać prawo wyboru wyższego świadczenia i to pomimo treści wyżej powoływanego art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych. W orzecznictwie sądowym podkreśla się bowiem, że rozstrzyganie wniosku o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego nie może ograniczać się wyłącznie do analizy jego literalnego brzmienia, ale powinno ono uwzględniać także dyrektywy wykładni funkcjonalnej i celowościowej. Dyrektywy tej wykładni prowadzą zaś do takiego rozumienia wyżej powoływanego przepisu, że powinna wyłączać ona prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osoby mającej ustalone prawo do emerytury nie w całości, ale do wysokości tego świadczenia (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 20 lutego 2019 r., II SA/Go 833/18, LEX nr 2630867).
Jednocześnie wskazuje się, że choć proces wykładni zaczyna się zawsze od dyrektyw wykładni językowej, to nie może się on do niej ograniczać. Bez względu na wynik tej wykładni, proces egzegezy tekstu prawnego winien być kontynuowany, albowiem zastosowanie dyrektyw funkcjonalnych i systemowych może prowadzić do odrzucenia rezultatów wykładni językowej, nawet w sytuacjach, gdy wykładnia ta prowadzi do jednoznacznych rezultatów (uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego składu 7 sędziów z dnia 10 grudnia 2009 r., I OPS 8/09, LEX nr 531150).
Wobec powyższego podkreśla się, że wykładnia systemowa przepisu art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych winna być dokonana przy uwzględnieniu podstawowych zasad systemu prawa uregulowanych w Konstytucji, w taki sposób, który umożliwi osobie z ustalonym prawem do emerytury przyznanie wnioskowanego świadczenia pielęgnacyjnego w części stanowiącej różnicę pomiędzy uzyskiwaną emeryturą a kwotą tego świadczenia (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 30 kwietnia 2020 r., I OSK 1546/19, LEX nr 3009452).
Należy przy tym zauważyć, że w praktyce uprawnienie to będzie realizowane najczęściej poprzez dokonanie wyboru jednego z przysługujących osobie uprawnionej świadczeń. W orzecznictwie sądowym wskazuje się bowiem, że przepis art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych należy wykładać w ten sposób, iż wyklucza on możliwość pobierania dwóch świadczeń jednocześnie, jednakże nie uniemożliwia wyboru przez uprawnionego świadczenia nawet wówczas, gdy jedno z nich jest już przyznane wcześniejszą decyzją (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 15 listopada 2021 r., III SA/Kr 938/21, LEX nr 3271285). Poza tym przyjmuje się, że zawieszenie prawa do świadczenia emerytalnego eliminuje negatywną przesłankę z art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych w postaci posiadania prawa do emerytury. Istota ograniczenia prawa do zasiłku pielęgnacyjnego dla emeryta, wynikająca z tego przepisu, musi być interpretowana jako wiążąca się nie z samym prawem do emerytury, lecz z jego realizacją w postaci wypłaty świadczenia (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Opolu z dnia 18 listopada 2021 r., II SA/Op 426/21, LEX nr 3273326). W każdym zaś razie po stronie organu leży podjęcie takich działań, by osoba uprawniona do dwóch różnych świadczeń nie została pozbawiona realnej możliwości wyboru świadczenia, skoro może jej przysługiwać tylko jedno z tych świadczeń (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 października 2021 r., I OSK 483/21, LEX nr 3244413). W sytuacji bowiem zbiegu uprawnień oraz dokonania przez osobę uprawnioną wyboru korzystniejszego finansowo świadczenia, celem działań organu administracji publicznej powinno być wyeliminowanie z obiegu prawnego rozstrzygnięcia przyznającego na ten sam okres innego świadczenia, a następnie przyznanie świadczenia wybranego przez stronę z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej zgodnie ze złożonym wnioskiem z uwzględnieniem daty złożenia żądania (wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 22 listopada 2021 r., III SA/Kr 1004/21, LEX nr 3262741).
W świetle powyższego wykładnia wyżej powoływanego przepisu, pozbawiająca opiekuna osoby niepełnosprawnej prawa do świadczenia pielęgnacyjnego z powodu uzyskiwania znacznie niższej niż to świadczenie emerytury może być skutecznie kwestionowana, albowiem narusza ona fundamenty aksjologiczne wyrażone w zasadach Konstytucji RP. Wykładnia ta pozbawia bowiem w całości prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osoby mające ustalone prawo do świadczenia emerytalnego w wysokości zdecydowanie niższej niż to świadczenie. Istotne z tego punktu widzenia są zarówno zasady równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji), sprawiedliwości społecznej (art. 2 Konstytucji), jak też obowiązku udzielania szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej (art. 71 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji) i osobom niepełnosprawnym (art. 69 Konstytucji). Trudno zaakceptować sytuację, w której opiekun nie może otrzymywać świadczenia pielęgnacyjnego tylko dlatego, że ma ustalone prawo do emerytury, niezależnie od jej wysokości. Sytuacja faktyczna takich osób (emerytów) sprawujących opiekę nad niepełnosprawnymi, gdy nie podejmują oni zatrudnienia, które mogliby podjąć przy jednoczesnym pobieraniu świadczenia emerytalnego, jest bowiem tożsama z sytuacją osób zdolnych do pracy, lecz rezygnujących z niej w celu sprawowania opieki nad niepełnosprawnym członkiem rodziny. W tych okolicznościach pozbawianie takich osób prawa do świadczenia pielęgnacyjnego byłoby nie do zaakceptowania z punktu widzenia wyżej opisywanych zasad i wartości konstytucyjnych.
Warto zatem wiedzieć, że pobieranie niskiego świadczenia emerytalnego wcale nie musi wyłączać możliwości uzyskania przez uprawnionego emeryta prawa do świadczenia pielęgnacyjnego (przy spełnieniu określonych przepisami prawa przesłanek), zwłaszcza że różnica między wysokością tych świadczeń może być znaczna. W tym przedmiocie wystarczy zauważyć, że najniższa emerytura wynosi obecnie 1.250,88 zł, podczas gdy świadczenie pielęgnacyjne wynosi 2.119,00 zł.